Wikipedia

Fatwa

istilah bagi keputusan hukum Islam bagi masalah semasa


Fatwa (Arab: فتوى, fatwā) ialah suatu pandangan sesuatu hukum Islam yang dikeluarkan oleh seorang mufti bertauliah.[1] Ia bertujuan untuk menjawab soalan-soalan berkenaan agama yang dikemukakan oleh mana-mana individu, kadi, hakim, perbadanan mahupun kerajaan. Soalan tersebut boleh bertanya tentang hukum, kemusykilan dan kepastian pada sesebuah masalah atau perkara.[2] Jika pengaju soalan tidak berpuas hati dengan fatwa yang diberikan oleh satu mufti, beliau boleh minta fatwa daripada mufti yang lain.

Fatwa yang dikeluarkan oleh seorang mufti biasanya digunakan dalam masyarakat setempat, namun kadangkala boleh diterima pakai oleh masyarakat-masyarakat lain, dan dapat berubah dari masa ke semasa malah dari satu mufti ke mufti lain.

Peristilahan

sunting

"Fatwa" berasal daripada bahasa Arab فَتْوَى‎ (fatwā, “pendapat; tafsiran”)[3] daripada kata kerja أَفْتَى‎ (ʾaftā, “memfatwa”). Bentuk majmuknya ialah "fatawa" (فتاوى, fatāwā). Seseorang yang membuat fatwa dipanggil seorang "mufti" (مُفْتِي). Seseorang yang mengajukan pertanyaan fatwa digelar sebagai "mustafti" (مُستَفْتِي). Mengeluarkan fatwa dipanggil iftak (اِفْتَاء, iftāʾ),[4][5] namun biasanya dalam bahasa Melayu disebut "memfatwakan" atau "mengeluarkan fatwa". Istilah futya (فُتْيَا, futyā) digunakan untuk perihal meminta dan menjawab fatwa.

Sejarah

sunting

Fatwa berakar umbi daripada Al-Quran. Di zaman Nabi Muhammad, kadangkala para pengikut baginda ada bertanya tentang cara mengerjakan sesuatu, cara beribadat dan sebagainya. Daripada peristiwa begini datanglah wahyu kepada baginda dalam bentuk ayat Quran. Ayat-ayat ini biasanya berbunyi seperti "Apabila mereka bertanya kepadamu (wahai Muhammad) mengenai ..., katakanlah ...". Dalam Surah An-Nisa ayat 127 dan 176, pertanyaan ini ditanyakan dengan perkataan terbitan daripada kata akar f-t-y, yang menandakan pendapat rasmi dalam agama. Daripada hadis, pertanyaan ini biasanya dijawab oleh baginda kepada para sahabat dalam bentuk perbualan.[6]

Setelah kewafatan Nabi Muhammad pada 11 tahun hijrah, atau 632 masihi, penyampaian wahyu dan pesuruh daripada Allah kepada manusia berakhir. Seluruh umat Islam berpaling kepada sahabat baginda untuk pimpinan agama serta menjadi kadi dalam masalah mereka. Setelah mereka, para tabiin.[6] Konsep fatwa mula berkembang dalam masyarakat Islam dengan format soal jawab untuk menyampaikan ilmu agama, dan akhirnya membentuk usul al-fikah.[7]

Di zaman Islam dahulu

sunting
 
Mufti Turki (1697)

Pengeluaran fatwa

sunting

Kajian fatwa dirumuskan dalam teks-teks usul al-fikah (pengasasan perundangan Islam), manakala garis panduan praktik untuk mufti ada dalam buku pedoman yang dipanggil Adab Al-Mufti atau Adab Al-Fatwa (budi bahasa mufti/fatwa).[8]

Fatwa dikeluarkan untuk menjawab soalan. Panjang jawapan tersebut boleh sependek mengatakan "ya" atau "tidak" mahupun sepanjang senaskhah buku.[4][5] Fatwa yang pendek biasanya untuk menyelesaikan perkara yang biasa dan umum, manakala fatwa yang panjang diberikan untuk menyelesaikan perkara yang luar biasa, serta alasan untuk fatwa yang diberikan. Soalan yang diajukan kepada mufti haruslah masalah yang sebenar dan bukan soalan bersahaja atau sekadar ingin tahu dan jawapan dihasilkan secara am, dengan menyisihkan nama tempat dan orang. Seorang mufti biasanya tidak patut bertanya tentang perkara lain selain daripada maklumat yang telah diberikan, dan soalan yang berkenaan perbalahan akan dibuat dengan berhati-hati untuk mendapat perasaan balas yang diingini.[9] Dan fahaman mufti pada sesuatu soalan akan bergantung terhadap kebiasaan dan adat resam sesuatu kaum. Mengikut amalah fikah, jika persoalan tersebut tidak cukup jelas atau tidak cukup maklumat untuk keluarkan fatwa, mufti tersebut sepatutnya nyatakan masalah itu dalam jawapan balas mereka.[9]

Fatwa dapat diminta oleh kaum lelaki dan perempuan daripada kaya dan yang papa. Mufti mereka boleh jadi seseorang yang tidak begitu dikenali, seperti seorang mufti kecil yang menjawab soalan di kawasan kampung terpencil, ataupun dikenali ramai seperti seorang mufti yang dilantik oleh negeri. Berapa terperinci sesuatu fatwa, seperti penuh dengan sumber rujukan dan kaedah ijtihad, bergantung kepada pengemuka soalan.[9] Sepatutnya, pengaju harus pastikan sama ada mufti mereka bertauliah atau tidak, tetapi Adab Al-Mufti arif bahawa perkara itu amat sukar untuk orang biasa dan menasihatkan pengaju untuk percayakan mufti yang bertakwa dan soleh.[9] Biasanya mufti dalam suatu tempat dikenali amat. Kadangkala, pengaju dapat kemukakan soalan mereka kepada beberapa orang mufti tempatan, sementara sesetengah pengaju harus menjelajah ke tempat lain untuk dapatkan fatwa.[9] Kadi negeri biasa utuskan surat untuk bertanya fatwa pada mufti terkenal di bandar atau negeri lain.[10] Fikah Islam Sunnah Waljamaah umumnya membenarkan pengaju untuk dapatkan jawapan daripada beberapa orang mufti bagi soalan sama, asalkan ia kes sebenar dan bukan bersahaja.[4] Pengaju lakukan ini biasanya kerana tidak berpuas hati dengan keputusan yang diberikan oleh mufti pertama, dan kedua-dua pihak akan cuba untuk dapatkan fatwa yang menyebelahi pihak mereka.[9] Para mufti adakalanya berbincang dengan mufti lain dalam kes yang rumit, tetapi hal ini tidak diperlihatkan dalam fikah yang menakrifkan futya sebagai urusan antara seorang mufti bertauliah dan seorang pengaju yang tidak bertauliah.[11]

Dalam amalah fikah, seorang mufti mengeluarkan fatwa secara percuma. Dalam amalan biasa, mereka biasanya menerima duit sara daripada perbendaharaan dan pembiayaan negeri serta dermaan awam. Menerima sogokan adalah dilarang.[6][9] Ahli mufti, sehinggalah abad ke-11 dan 12, biasanya menyara kehidupan mereka dengan kerja-kerja lain. Pekerjaan ini termasuklah pekerjaan biasa seperti menyamak kulit, menyalin kitab ataupun berdagang.[12]

Fatwa boleh disampaikan secara lisan mahupun bertulis, namun keumuman fatwa lisan tidak diketahui, selain daripada jabatan kerajaan Uthmaniyah yang diasaskan khas untuk tujuan itu. Fatwa bertulis biasanya diutuskan terus kepada pengaju soalan dan tidak meninggalkan sebarang pendokumenan. Meskipun begitu, ada berjumlah besar himpunan fatwa umum di arkib-arkib kerajaan Uthmaniyah dan India.[9] Buku pedoman mufti mengandungi berbagai peraturan tentang format piawai untuk fatwa, seperti elak meninggalkan ruang kosong yang sesiapa boleh mencemarkan keabsahan fatwa dengan meletakkan wallahualam (Allah yang lebih mengetahui). Apa pun, fatwa berbeza dari segi bentuk dan rupa mengikut budaya perundangan setempat.

Peranan fatwa

sunting

Fatwa memainkan tiga peranan penting dalam sistem perundangan Islam klasik:

  • menguruskan maklumat tentang Islam dengan membekalkan nasihat keundangan kepada warga Muslim, serta memberi kaunseling dalam perkara ibadat dan tatasusila;[7][9]
  • menasihatkan mahkamah dalam perkara-perkara berkenaan syariah dengan memberi jawapan balas kepada kadi atau hakim;[7][5]
  • memberi keterangan lanjut dalam hukum syariah, lebih-lebih lagi menggunakan karya perundangan yang pernah dikeluarkan oleh pengarang undang-undang yang menghimpunkan fatwa daripada ahli mufti ternama dan susunkan dalam sebuah pustaka.[7][9]

Sebelum kewujudan sistem pengajian moden, pengajian undang-undang merupakan bidang pengajian yang terhebat di dunia Islam. Sejumlah kecil sarjana syariah mengawal selia tafsiran syariah dalam pelbagai soalan penting, daripada persoalan ibadat hingga perihal kewangan. Mufti yang bertauliah mesti sampaikan ilmu pengetahuan mereka dengan mengajar atau mengeluarkan fatwa, dan yang paling ideal ialah mufti yang cemerlang dalam bidang ilmiah dan nilai murni, dan mereka biasanya dihadap dengan rasa hormat kerananya.[9]

 
Muka surat dalam himpunan fatwa dari zaman Parsi Safawiyah, lewat kurun ke-17

Kadi biasanya minta pendapat seorang mufti yang lebih berpengetahuan apabila sesuatu kes mahkamah amat rumit untuk membuat keputusan.[4][13] Keputusan fatwa selalunya ditegakkan dalam mahkamah, dan fatwa tersebut diabaikan hanya jika ada fatwa yang lebih kukuh untuk membela pihak lawan. Jika satu pihak dengan pertikaian tidak dapat peroleh fatwa untuk menyokong pihak mereka, mereka biasanya tidak akan bawa ia ke mahkamah, dan akan selesaikannya dengan satu sama lain ataupun tinggalkan dakwaan mereka.[14] Kadangkala para mufti boleh diminta untuk berikan fatwa bagi keputusan mahkamah yang sudah lepas, sebagai proses rayuan tidak rasmi tetapi keleluasaan dan caranya berbeza dari zaman ke zaman.[15] Proses penasihatan mufti dahulu adalah perkara yang boleh dilakukan di bumi Islam, tetapi di Al-Andalus perkara ini adalah wajib dan sebarang keputusan mahkamah tanpa seorang pakar undang-undang adalah tidak sah.[16]

Pengarang undang-undang kumpulkan fatwa daripada mufti bertauliah tinggi dan meringkaskannya kepada norma undang-undang yang lebih padat untuk digunakan oleh kadi-kadi, dan memberi rumusan perundangan syariah untuk setiap mazhab.[7][14] Pengarang undang-undang cari fatwa yang mencerminkan situasi masyarakat mereka dalam segi masa dan tempat, dan sering pendapat yang lebih baharu yang berkait dengan fahaman mufti dan ulama lama.[14] Menurut kajian oleh Wael Hallaq dan Baber Johansen, himpunan fatwa dapat dan pernah memberi kesan dalam perkembangan syariah.[17]

Di awal zaman Islam, peranan mufti, pengarang undang dan kadi tidak menyisihkan satu sama lain. Yakni seorang pengarang perundangan boleh mengajar undang-undang, adakan sesi fatwa dan menghakimi kes mahkamah sekali gus dalam satu hari, manakala waktu malam beliau dapat usahakan karya perundangannya. Individu yang dapat uruskan keempat-empat perkara ini dianggap pakar perundangan yang paling hebat.[12]

Dari sudut kewajipan ibadat dan tatasusila, fatwa diiringkan dengan takwa (takut dan sedar bahawa Allah sentiasa memandang kita), lebih-lebih lagi dalam karya susastera kesufian. Fatwa boleh benarkan pilihan antara tafsiran syariah yang lembut atau tegas dalam sesuatu perkara, ataupun boleh menggunakan muslihat keundangan (حيل hiyal, حيلة atau helat) untuk membendung tafsiran yang lebih tegas, tetapi ia tidak diterima dari sudut pandangan takwa.[7]

Kelayakan untuk menjadi mufti

sunting

Syarat asas untuk mengeluarkan fatwa menurut fikah klasik ialah berpengetahuan dalam agama dan soleh. Menurut Adab Al-Mufti, seorang mufti mestilah baligh, Islam, dipercayai, boleh diharap, murni, berakal, peka, pintar, terlatih dan bukan seorang fasik.[6] Biasanya, kaliber seorang mufti dilihat berdasarkan kepakaran ilmiah dan perwatakan mulia mereka.[4]

Dalam amalah fikah, setiap mufti akan tentukan bila beliau akan mula amalkan ilmunya. Manakala kebiasaannya, seseorang yang ingin menjadi seorang mufti harus belajar selama beberapa tahun dengan satu atau beberapa orang mufti sebenar, dan akan pelajari kurikulum yang merangkumi nahu Arab, hadis, undang-undang dan ilmu-ilmu agama lain. Gurunya akan tentukan sama ada anak muridnya sedia untuk keluarkan fatwa dengan memberinya ijazah.[15]

Semasa Islam masih lagi baharu, mufti dianggap sebagai seseorang yang mujtahid, iaitu orang yang berusaha untuk dapat­kan sesuatu kesimpulan baru melalui kajian atau penyelidikan berdasarkan sumber dan kaedah yang sah (ijtihad), serta menilaikan kesahihan hadis dan menggunakan atau mengembangkan kaedah tersebut. Dari abad ke-13, pengaji fikahpe mula berasa yang mufti-mufti mereka tidak mempunyai ilmu dan kemahiran yang cukup untuk keluarkan fatwa. Tambahan pula, soalan-soalan penting yang diajukan pernah diselesaikan oleh mufti-mufti lama dahulu, jadi mufti yang lebih kini hanya perlu gunakan fatwa yang telah digunakan dalam ajaran mereka (taklid). Maka pada zaman ini, gelaran mufti dan mujtahid dibezakan, dan taraf seseorang pakar fikah diasingkan kepada tiga taraf kecekapan.[18]

Walaupun jawatan kadi dikhaskan untuk lelaki dalam sistem syariah klasik, fatwa masih boleh dikeluarkan oleh lelaki dan juga wanita.[19] Umumnya, kebanyakan mufti yang tamat kurikulum pendidikan dalam bidang bahasa, ilmu agama serta menerima ijazah untuk keluarkan fatwa adalah lelaki.[4] Hamba, orang buta dan orang bisu juga tidak boleh menjadi seorang kadi atau hakim, namun tidak jika ingin menjadi seorang mufti.[6]

Beza antara fatwa dan keputusan mahkamah

sunting

Mufti dan seorang kadi atau hakim memainkan peranan yang berbeza dalam sistem syariah klasik, dan beza antara fatwa dan keputusan mahkamah adalah seperti berikut:

  • Sebuah fatwa adalah tidak terikat, manakala keputusan mahkamah adalah terikat dan boleh dikuatkuasakan.[4][7]
  • Fatwa menguruskan perkara-perkara berkenaan ibadat, agama, tatasusila dan falsafah, sedangkan mahkamah menguruskan perkara-perkara berkenaan perundangan.[4][7]
  • Keputusan mahkamah hanya digunakan dalam satu kes sahaja, manakala fatwa digunakan untuk semua perkara yang mirip soalannya.[9]
  • Fatwa dikeluarkan mengikut maklumat yang telah diberikan untuk kes berkenaan, manakala seorang hakim akan telitikan segala perkara yang berkenaan dengan kes yang dibicarakan.[4][9]
  • Seorang hakim akan pertimbangkan hujah antara dua pihak dalam satu kes untuk dapatkan keputusan, sedangkan fatwa dikeluarkan dengan maklumaat yang dikemukakan oleh seorang pengaju soalan sahaja.[4][9]
  • Fatwa yang dikeluarkan mufti utama dikumpul dalam kitab untuk menjadi sumber rujukan kes-kes yang lampau, manakala keputusan mahkamah walaupun dicatat dalam daftar mahkamah ia tidak disebarkan atau diwara-warakan.[4][9]
  • Mufti dan kadi kedua-duanya bertafsirkan syariah, tafsiran keundangan menggunakannya dalam penilaian bahan bukti seperti sumpah dan keterangan tertuduh, manakala seorang mufti menyemak sumber-sumber daripada Al-Quran, sunah, kitab-kitab agama dan catatan berkenaan dengan syariah.[9]
  • Dalam sistem keundangan klasik, kadi merupakan kakitangan awam yang dilantik oleh pemerintah, sementara mufti pula merupakan sarjana swasta dan tidak dilantik oleh pegawai kerajaan.[20]

Pengasasan

sunting

Sebelum abad ke-11, sesiapapun yang ada keiktirafan sebagai seorang pakar syariah boleh mengeluarkan fatwa. Akan tetapi, sejak itu jawatan mufti awam mula diasaskan bersama-sama mufti swasta. Di Khurasan, pemerintah melantik seorang syeikh al-Islam, yang menjadi ketua para mufti. Kesultanan Mamluk melantik empat orang mufti, setiap satu bagi setiap mazhab dalam Sunah Waljamaah, kepada mahkamah-mahkamah rayuan di ibu kota setiap wilayah. Kerajaan Uthmaniyah menyusun mufti-mufti menjadi sebuah hierarki dengan ketua mufti di atas yang juga digelar syeikh al-Islam. Syeikh al-Islam (Turki: şeyhülislam) Uthmaniyah ialah pegawai kerajaan yang paling berkuasa.[9] Soalan-soalan yang diajukan kepada para mufti Uthmaniyah akan disemak dan ditulis oleh sekumpulan jurutulis untuk memudahkan kaedah pengeluaran fatwa.[9][5] Di Kerajaan Mughal dan Kerajaan Safawiyah pula, ketua mufti digelar sebagai sadr.[5]

 
Madrasah Ulugh Beg, Samarkand (sejak 1422)

Dari abad ke-6 sehingga ke-10, mufti-mufti diajar dalam kumpulan pengajian kecil sahaja, tetapi menjelang abad ke-11 dan 12, pemerintah-pemerintah mula menubuhkan yayasan agama pengajian tinggi yang dikenali sebagai madrasah untuk menyokong dan bekerjasama dengan para ulama atau sarjana Islam. Pada awalnya, ia digunakan untuk belajar undang-undang tetapi ia mula merebak ke seluruh dunia Islam, menyebarkan pembelajaran Islam di luar kota dan menyatupadukan umat Islam dengan projek kebudayaan ini.[21]

Di beberapa negeri Islam lama, seperti Al-Andalus, mufti diuntukkan dalam mahkamah sebagai penasihat. Para mufti juga mengadakan proses syura (mesyuarat) untuk menasihatkan pemerintah. Kadangkala mufti diutuskan untuk hal ehwal lain, seperti menjadi muhtasib atau pemeriksa pasar.[7]

Fatwa awam dan politik

sunting

Walaupun fatwa biasanya dikeluarkan kepada seorang individu atau seorang kadi, sesetengah fatwa yang bersifat awam atau politik adalah penting dalam pengabsahan agama, pertikaian kepercayaan, pengkritikan politik atau pengerahan politik. Menurut sejarah dunia Islam, semakin pihak mufti bergabung dengan birokrasi kerajaan, semakin kuatlah tekanan ke atas pihak mufti untuk menyokong dasar kerajaan. Sultan-sultan kerajaan Uthmaniyah dahulu sering memohon fatwa daripada ketua mufti dalam prakarsa pentadbiran dan ketenteraan, seperti meluluskan jihad menentang Mamluk Kaherah dan Parsi Safawiyah.[4] Fatwa berkenaan amalan-amalan sosial dan ekonomi baharu juga kadangkala dimohon kepada ketua mufti kerajaan Uthmaniyah, seperti undang-undang kewangan dan jenayah yang digubal di luar syariah, pencetakan buku-buku bukan agama (1727) dan pemvaksinan (1845).[5]

Adakalanya, mufti memegang kuasa yang bebas daripada pengaruh pemerintah, dan beberapa orang sultan di Maghribi dan Kerajaan Uthmaniyah pernah dimakzulkan akibat fatwa yang dikeluarkan oleh mufti-mufti yang berpengaruh.[4] Contohnya, Sultan Murad V yang dimakzulkan kerana tidak waras.[5] Fatwa awam juga pernah digunakan untuk mempertikaikan masalah berkenaan kepercayaan, dan kadangkala ia digunakan untuk mengisytiharkan sesetengah kumpulan atau individu yang memanggil diri mereka sebagai Muslim dikucilkan daripada umat Islam dan kafir (takfir).[4] Dalam dunia politik dan sarjanawi, tengkarah kepercayaan antara negeri, mazhab atau tempat pengajian sering diiringi fatwa yang bertembung.[9] Para mufti juga dapat bertindak untuk melawan pengaruh hakim-hakim dan pegawai sekular. Dengan menyatakan kilanan dan hak-hak masyarakat, fatwa awam sering mendorong sistem mahkamah yang biasanya enggan mendengar untuk pertimbangkan suara rakyat.[5]

Di zaman moden

sunting

Fatwa penafijajahan

sunting
 
Fatwa pembantahan tembakau, dikeluarkan oleh Mirza Shirazi

Pada awal zaman penjajahan Barat, beberapa fatwa pernah dikeluarkan yang menjelaskan takrifan antara negeri yang rakyatnya memeluk Islam (dar al-Islam atau darussalam) dan tanah yang dilanda perang (dar al-harab atau darulharab) atau yang belum memeluk Islam (dar al-kufur). Fatwa-fatwa ini mengelaskan negeri-negeri di bawah kuasa Eropah sebagai negeri perang atau kufur, dan menggunakan fikah untuk mewajibkan kaum Muslim untuk menentang pemerintah negeri tersebut atau berpindah. Beberapa fatwa sebegini pernah dikeluarkan pada abad ke-19, seperti di tahun 1803 oleh Shah Abdul Aziz di India dan pada tahun 1804 oleh Usman bin Fodio di Afrika Barat. Fatwa-fatwa ini kemudiannya disifatkan tidak realistik, dan pada tahun 1870, ulama India utara mengeluarkan fatwa yang menyatakan bahawa Muslim India tidak diwajibkan untuk memberontak atau berpindah. Kontroversi yang serupa dengan ini pernah berlaku di Algeria semasa dijajah Perancis. Fatwa-fatwa yang diminta oleh Abd Al-Qadir, pemimpin antikolonialisme Algeria, berbeza dalam butiran teknikal, manakala pihak Perancis pula menggunakan fatwa yang mereka kemukakan oleh mufti tempatan, bahawa Muslim yang tinggal dalam pemerintahan yang bukan Islam tidak diwajibkan untuk melawan atau berpindah asalkan mereka diberi kebebasan agama oleh pihak berkuasa.[5]

Dalam berbagai kejadian lain, fatwa bertindak sebagai alat yang berguna untuk memengaruh proses politik. Contohnya, pada 1904 sebuah fatwa daripada seorang ulama Maghribi berjaya memecat ahli pakar dari Eropah yang digajikan oleh kerajaan Maghribi, manakala pada tahun 1907 satu lagi fatwa berjaya memakzulkan sultan Maghribi atas dakwaan gagal mengerahkan pertahanan menentang serangan Perancis. Fatwa pembantahan tembakau 1891, dikeluarkan oleh mujtahid Iran Mirza Shirazi, yang mengharamkan rokok selagi pihak British memonopolikan tembakau juga berjaya capai matlamatnya.[5]

Pengasasan di zaman moden

sunting

Di bawah jajahan Eropah, pengasasan dar al-ifta, atau daruliftak, ditubuhkan di pelbagai madrasah (pusat pengajian keundangan) sebagai ibu pusat untuk pengeluaran fatwa, dan pertubuhan sebegini telah menggantikan peranan mufti swasta dalam nasihat agama untuk khalayak awam.[9] Selepas merdeka, kebanyakan negeri-negara Islam menadbirkan lembaga kebangsaan untuk mengeluarkan fatwa. Contohnya Dar Al-Ifta Mesir, ditubuhkan pada tahun 1895, yang berkhidmat untuk menyuarakan wawasan Islam di negara tersebut melalui fatwa yang dikeluarkan untuk pertanyaan kerajaan dan swasta.[5] Kerajaan-kerajaan di negara yang majoritinya Muslim juga menubuhkan jawatankuasa agama untuk menasihatkan kerajaan dalam perkara-perkara agama serta mengeluarkan fatwa. Jawatankuasa ini biasanya sebahagian daripada kementerian hal ehwal agama Islam dan bukannya jabatan keadilan, yang lebih tegas dalam masalah penguatkuasaan.[7]

Di zaman dahulu, ketua mufti akan memperlihatkan sebuah hierarki mufti dan kadi yang menggunakan syariah tradisional, namun kebanyakan negeri dan negara kini telah menerima kanun undang-undang Barat dan tidak lagi memakai tatacara perundangan asal atau kadi. Mufti negara biasanya memupuk satu pandangan Islam yang sesuai dengan undang-undang negara mereka.[5]

Walaupun sesetengah pengaji fikah berpendapat bahawa mufti tidak sepatutnya jawab berkenaan sesetengah subjek, seperti soal ketuhanan, para mufti sudah pernah tangani pelbagai soalan dalam pelbagai subjek. Perkara ini berlanjutan hingga ke zaman moden dan mufti negara kini, serta institusi fatwa, menjawab soalan-soalan dalam beraneka isu, termasuklah perbalahan politik, kewangan Islam dan etika perubatan, dan menyumbang dalam pembentukan identiti Islam negara.[4]

Tiada satu pun jawatankuasa Islam antarabangsa yang wujud untuk menyelesaikan perbezaan dalam penafsiran syariah. Sebuah Akademi Fikah Islam Antarabangsa (Arab: مجمع الفقه الاسلامي الدولي) pernah ditubuhkan oleh Pertubuhan Kerjasama Islam, namun pendapat mereka adalah tidak terikat.[7]

Pengaedahan fatwa

sunting

Fatwa di zaman moden lebih bergantungkan pada proses ijtihad, iaitu menyelidik sesuatu berdasarkan peraturan-peraturan tertentu daripada mengikut pandangan pihak pemfatwa yang lama.[20] Mufti di zaman silam biasanya menggunakan pandangan yang telah digunakan dalam mazhab mereka manakala di zaman kini, banyak mufti mendirikan fatwa mereka secara bebas dan tidaklah mengikut satu mazhab sahaja.[9]

Antara hasil yang paling keji akibat tidak mempedulikan perundangan syariah klasik ialah fatwa-fatwa pengganas militan yang menafsirkan Al-Quran dan hadis untuk menghalalkan pengeboman berani mati, pembunuhan orang awam serta pengisytiharan orang Muslim sebagai kufur.[20]

Bentuk-bentuk ijtihad baharu juga telah menimbulkan fatwa yang menyokong idea-idea baharu seperti kesamarataan jantina dan faedah perbankan, yang berlawanan dengan perundangan syariah klasik. Ini biasanya dicapai dengan menerapkan pelbagai ajaran perundangan tradisional seperti makasid syariah, maslahat dan darurat, berbanding menggunakan sumber-sumber nas secara tepat. Hujah sokongan demi ini ialah bahawa Syariat Islam bertujuan untuk membela kemaslahatan para Muslim dan memperlancarkan hidup mereka (taysir). Bentuk ijtihad ini amat terkenal dalam fiqh al-aqalliyat (فقه الأقليات, fikah minoriti), sebuah cabang baharu dalam perundangan syariah yang bertujuan untuk menangani masalah dan keperluan orang Muslim yang berada di negara yang majoritinya adalah bukan Muslim. Hujah bantahan menentangnya berkata syariah sepatutnya yang menetapkan kepentingan para Muslim dan bukan akasnya.[20]

Fatwa politik dan pertengkarahan

sunting
 
Watikah fatwa menyokong pengisytiharan jihad kerajaan Uthmaniyah pada 1914, dibacaka oleh Penjaga Fatwa (Fetva Emini)[22]

Pada 14 November 1914, sultan Uthmaniyah mengisytiharkan sebuah jihad untuk menandakan kemasukan rasmi Kerajaan Uthmaniyah ke dalam Perang Dunia I. Pengisytiharan tersebut disokong oleh sebuah fatwa yang dikeluarkan oleh Syeikh Al-Islam. Namun, bertentangan dengan harapan Jerman yang pengisytiharan tersebut akan mencetuskan pemberontakan orang Muslim di koloni-koloni British dan Perancis, fatwa tersebut ditolak dan dipandang enteng oleh pihak berkuasa Muslim di tanah jajahan mereka. Ia juga menimbulkan sebuah perbahasan ilmiah yang hangat di Eropah. Pertengkarahan tersebut dicetuskan oleh sebuah rencana tahun 1915 oleh seorang orientalis terkenal Belanda bernama C. Snouck Hurgronje, bertajuk Heilige Oorlog Made in Germany [Perang Agama Dibuat di Jerman]. Di dalamnya, Hurgronje mengecam rakan sekerja Jermannya yang beliau rasa telah hasutkan isytiharan jihad sebagai rayuan sembarangan yang mengancam projek pemodenan dunia Muslim. Rencana tersebut disebarkan secara meluas dalam terjemahan Inggeris dan kesahihannya masih lagi sangsi oleh sejarawan, yang tahu kewujudan pengaruh Jerman dan kelicikan politik dalam negeri Uthmaniyah yang tersirat dalam pengisytiharan itu.[23]

Beberapa fatwa pemboikotan pernah diisukan di zaman moden, contohnya satu yang dikeluarkan oleh seorang ulama Iraq pada 1933, yang menyeru umat Islam untuk memboikot barangan produk Zionis.[5] Pada tahun 2004, Yusuf Al-Qaradawi mengeluarkan sebuah fatwa untuk memboikot produk Israel dan Amerika Syarikat, kerana membeli produk mereka akan mengukuhkan pihak-pihak yang menentang Palestin.[7]

Sesetengah mufti di era moden, seperti mufti Lubnan di pertengahan abad ke-20 dan Mufti Besar Kesultanan Oman, pernah menjadi pemimpin politik yang penting.[9] Di Iran, Ayatollah Khomeini menggunakan isytiharan dan fatwa untuk memperkenalkan dan mengabsahkan sejumlah institusi, seperti Majlis Pemberontakan Islam (Parsi: شورای انقلاب اسلامی‎) dan Majlis Iran (Parsi: مجلس شورای اسلامی).[5]

Fatwa Ayatollah yang paling dikenali adalah berkenaan isytiharan maut kepada Salman Rushdie disebabkan novel beliau The Satanic Verses.[5] Ayatollah sendiri tidak memanggil isytiharan ini sebagai fatwa, dan sesetengah ulama berpendapat ia tidak layak dilabelkan begitu, kerana dalam syariah teori hanya mahkamah sahaja boleh tentukan jika seorang individu itu bersalah atau tidak.[4][24] Tetapi setelah isytiharan tersebut dipersembahkan sebagai fatwa dalam sidang akhbar Barat, label ini diterima pakai oleh ahli kritik dan juga penyokong,[4][24] dan kontroversi Satanic Verses dikatakan telah membawa pengasasan fatwa kepada tumpuan dunia.[8] Ia dan berbilang fatwa militan terkemudiannya telah menyebabkan fatwa disalah anggap sebagai sebuah waran maut.[20]

Pelbagai gerakan militan dan reformasi di zaman moden menyebarkan fatwa yang dikeluarkan oleh individu-individu yang tidak berkelayakan untuk jadi seorang mufti. Salah satu contoh ialah sebuah fatwa yang dikeluarkan pada 1998 oleh Osama bin Laden dan empat rakan kongsinya, yang mengisytiharkan "jihad menentang Yahudi dan Salibi" dan menghalalkan pembunuhan orang awam Amerika Syarikat. Banyak ahli mufti mengecam isi fatwa beliau dan menekankan bahawa Osama bin Laden tidak mempunyai kelayakan untuk mengeluarkan fatwa apatah lagi mengisytiharkan jihad.[5]

Risalah Amman ialah sebuah penyataan yang ditandatangani oleh hampir 200 ulama ternama di Jordan pada tahun 2005, yang bertujuan sebagai fatwa balas menentang penggunaan takfir semberono oleh kumpulan "penjihad", yang mempergunakannya untuk membenarkan jihad menentang pemimpin negara yang majoritinya Muslim. Risalah Amman mengiktirafkan lapan mazhab Islam sebagai sah dan mengharamkan pengisytiharan murtad ke atas mereka. Penyataan tersebut juga menegaskan bahawa fatwa hanya boleh dikeluarkan oleh mufti-mufti terlatih, dan membatalkan fatwa yang dikeluarkan oleh mereka semua yang tidak mempunyai kelayakan.[4][5]

Fatwa-fatwa yang salah dan kadangkalanya dahsyat yang dikeluarkan oleh individu-individu yang tidak berkelayakan di zaman kini pernah menimbulkan "huru-hara" dalam pengamalan fatwa di zaman moden.[8]

Peranan media moden

sunting

Kemajuan dalam teknologi komunikasi dan kebangkitan internet telah mengubah sambutan dan peranan fatwa dalam masyarakat moden.[5][25] Di zaman silam, kebanyakan fatwa dikeluarkan untuk menjawab soalan-soalan peribadi yang ditanya oleh seorang pengaju. Di awal abad ke-20, seorang ulama pengislah Rashid Rida membalas beribu-ribu soalan dari seluruh dunia Islam dalam pelbagai tajuk politik dan sosial di dalam bahagian fatwa dalam jurnal beliau Al-Manar.[8][9] Pada lewat abad ke-20, semasa Mufti Besar Mesir Sayyid Tantawy mengeluarkan fatwa membenarkan perbankan berfaedah, fatwa tersebut diperdebatkan dalam sidang akhbar Mesir oleh para ulama dan cendiakawan biasa.[5]

Di zaman internet, banyak laman sesawang telah muncul menawarkan fatwa kepada pembaca dari seluruh dunia. Contohnya, IslamOnline yang menerbitkan sebuah arkib bagi sesi "fatwa langsung", yang bilangannya hampir cecah seribu menjelang 2007, bersertakan biografi para mufti. Bersama-sama dengan rancangan siaran televisyen, bicarawara dan talian hangat fatwa yang menawarkan fatwa dalam telefon, laman sesawang begini telah menyumbang kepada bentuk pemfatwaan baharu.[5][25] Tidak seperti fatwa-fatwa padat atau teknikal di zaman dahulu, fatwa yang dikeluarkan melalui media massa moden kini digunakan secara meluas dan lebih mudah dicapai oleh khalayak awam.[8]

Media moden juga telah mempermudahkan bentuk bekerjasama dalam pembentukan fatwa. Sekumpulan mufti diajukan soalan melalui laman web fatwa, supaya soalan-soalan dapat diagihkan kepada mufti-mufti yang ada dalam rangkaian tersebut yang bertindak sebagai mufti penasihat. Dalam sesetegah kes pula, mufti-mufti dari pelbagai negara, mazhab dan kadangkala juga aliran agama (Sunah Waljamaah dan Syiah), bekerjasama untuk mengeluarkan fatwa yang ditanggap akan menjadi lebih berwibawa dan kuat kuasa ke atas khalayak awam berbanding fatwa sendirian. Fatwa berjemaah ini (juga dipanggil ijtihad jama'i, "pandangan berjemaah") merupakan sebuah perkembangan baharu dalam sejarah, dan dapat ditemukan sebagai majlis dalam institusi kewangan Islam dan majlis fatwa antarabangsa.[20]

Peranan sosial fatwa

sunting

Fatwa pada zaman kini telah semakin maju melepasi perkara-perkara syariah kepada perkara-perkara untuk menangani ibadat dan perkembangan dalam hal-hal keagamaan seperti penafsiran Al-Quran, rukun dan kesufian. Fatwa moden juga menangani pelbagai lagi perkara, termasuklah insurans, pembedahan alih jantina, penerokaan bulan, meminum bir,[8] pengguguran dalam kes kecacatan bayi yang membawa maut ataupun lelaki dan wanita berkongsi ruang kerja yang sama.[25] Dalam alam peribadi, sesetengah mufti telah pun menjadi penjawat sosial yang memberi nasihat kepada pelbagai masalah peribadi yang dialami.[8]

Identiti pengaju soalan juga telah banyak berubah. Dengan peningkatan dalam pendidikan sejagat, individu yang meminta fatwa telah menjadi lebih berpengetahuan, sedangkan dahulunya seorang mufti jauh lebih berilmu daripada sang mustafti. Pengaju soalan juga kini biasanya wanita, dan di zaman kini wanita Muslim selalunya ajukan pertanyaan mereka kepada mufti secara langsung daripada meminta seorang wali atau mahram sebagai pengantara mereka. Oleh kerana wanita kini mewakili sejumlah besar dalam mereka yang menuntut bidang syariah dan berkelayakan untuk menjadi muftiyah, kehadiran mereka dalam proses pemfatwaan dijangka akan terus berkembang.[8][25] Sebuah talian hangat fatwa di Emiriah Arab Bersatu membekalkan akses kepada individu biasa untuk bertanya kepada mufti ataupun muftiyah, dan memudahkan wanita untuk mengajukan soalan mereka kepada mufti wanita yang bertauliah.[25]

Sejumlah besar fatwa yang dikeluarkan di zaman moden meneguhkan kepentingan Islam tulen dalam hidup harian seorang Muslim. Namun, tiada penyelidikan yang cukup untuk menatijahkan sejauh mana khalayak Muslim menerapkan fatwa dan hukum-hakam dalam hidup harian mereka. Daripada mencerminkan perilaku atau pendapat orang Muslim yang sebenar, fatwa-fatwa ini menggambarkan pendapat bagaimana seorang Muslim "patut berfikir".[20]

Lihat juga

sunting

Rujukan

sunting
  1. ^ Abd. Rauf T. (n.d.). فَتْوَى. Kamus Bahasa Melayu-Bahasa Arab (edisi ke-3, h. 413). Shah Alam: Oxford Fajar.
  2. ^ Dr. Zulkifli b. Mohamad Al-Bakri (2018) Bayan Linnas Siri ke-151. Pejabat Mufti Wilayah Persekutuan.
  3. ^ Siti Asmah Kasmo (2018) Kamus Pendidikan Islam KSSM. Shah Alam: Oxford Fajar. ISBN 9789834725525. h. 36.
  4. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Hendrickson, J. (2013)
  5. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Dallal, A. S. & Hendrickson, J. (2009)
  6. ^ a b c d e Powers, D. S. (2017)
  7. ^ a b c d e f g h i j k l Masud, M. K. & Kéchichian, J. A. (2009)
  8. ^ a b c d e f g h Messick, B. (2017)
  9. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w Messick & Kéchichian (2009)
  10. ^ Hallaq (2009) ms. 9.
  11. ^ Vikør (2005) h. 147.
  12. ^ a b Hallaq (2009) h. 13.
  13. ^ Vikør (2005) h. 143.
  14. ^ a b c Hallaq (2009) h. 9–11.
  15. ^ a b Vikør (2005) h. 144.
  16. ^ Hallaq (2010) h. 159.
  17. ^ Swartz (2009)
  18. ^ Vikør (2005) hh. 152–154.
  19. ^ Tyan & Walsh (2012)
  20. ^ a b c d e f g Berger (2014)
  21. ^ Berkey (2004)
  22. ^ Zürcher (2016). h. 56.
  23. ^ Zürcher (2016) hh. 14–18.
  24. ^ a b Vikør (2005) h. 142.
  25. ^ a b c d e Ghafour (2016)

Bibliografi

sunting
Diambil daripada "https://ms.wikipedia.org/w/index.php?title=Fatwa&oldid=6368313"